Siedzieć jak na tureckim kazaniu (najlepiej po turecku), goły jak święty turecki, jeszcze wiktoria wiedeńska i kawa, i Jerzy Franciszek Kulczycki, którego król Sobieski obdarował workami zielonych ziaren i który założył pierwszą w Wiedniu kawiarnię. Ze skojarzeń militarnych także obrona Kamieńca (i oczywiście śmierć Małego Rycerza – Tadeusza Łomnickiego) oraz bitwa pod Warną.
(Stanisław Chlebowski, Śmierć króla Władysława II pod Warną, Muzeum Narodowe w Krakowie)
No i wakacje w Turcji, a więc – oprócz plaży i morza – tureckie dywany w tureckie wzory.
(XVIII-wieczny turecki dywan modlitewny, Muzeum Narodowe w Warszawie)
Jedna z ankietowanych przeze mnie osób przywołała słowa Wokulskiego: „Za dużo płakałem nad sobą, ażebym się miał rozczulać nad Turcją” i jedna (co za erudycja! co za pamięć!) zacytowała Redutę Ordona:
„Mocarzu! jak Bóg silny, jak szatan złośliwy!
Gdy Turków za Bałkanem twoje straszą spiże,
Gdy poselstwo paryskie twoje stopy liże –
Warszawa jedna twojej mocy się urąga,
Podnosi na cię rękę i koronę ściąga,
Koronę Kazimierzów, Chrobrych z twojej głowy,
Boś ją ukradł i skrwawił, synu Wasilowy!”
Z czym jednak przede wszystkim kojarzą się dziś słowa „Turcja”, „Turcy” i „turecki”? Ze Wspaniałym stuleciem i jego bohaterami – Sulejmanem Wspaniałym i Hürrem. Przekonałam się o tym, podsłuchując rozmowy zwiedzających wystawę Ottomania.
„Sułtan nad sułtanami Wschodu i Zachodu, zrodzony pod szczęśliwą konstelacją, Władca państwa Rzymian, Persów i Arabów, Bohater wszystkiego, co istnieje, Chluba kręgu Ziemi i Czasu; Pan Morza Śródziemnego i Czarnego, czcigodnej Kaaby i prześwietnej Medyny, szlachetnej Jerozolimy i tronu Egiptu – tej perły wieków; prowincji Jemenu, Adenu, Sany i Bagdadu – ostoi prawości; Basry, al-Hasy i miast Nuszirawanu; krain Algieru i Azerbejdżanu; stepów Kipczaku, krainy Tatarów, Kurdystanu i Lurystanu; krajów Rumelii i Anatolii, Karamanu i Wołoszczyzny, Mołdawii i Węgier – ich wszystkich i wielu innych jeszcze królestw i krain, pełen chwały: sułtan i padyszach”*.
(Sułtan Sulejman Wspaniały w wysadzanym klejnotami hełmie, drzeworyt artysty weneckiego, ok. 1532, Biblioteka Uniwersytetu w Norymberdze; hełm, przypominający papieską tiarę, był wysadzany 50 diamentami, 47 rubinami, 27 szmaragdami, 49 perłami i zwieńczony ogromnym szmaragdem)
Te słowa – uderzające szacunkiem dla podbitych ziem – nie są na wyrost. Sulejman Prawodawca (1494–1566), zwany w Europie Wspaniałym, panował nad rozległymi terenami Azji, Europy i Afryki.
Był nie tylko wybitnym politykiem, strategiem i mężnym, odnoszącym zwycięstwa wojownikiem, także reformatorem finansów, administracji i wojska, mecenasem nauki i sztuki oraz poetą. To on polecił zbudować w Mostarze Stary Most, o którym mówiono, że jest arcydziełem zawstydzającym wszystkich architektów na świecie. Arabski podróżnik napisał: „Zatrzymałem się pełen podziwu u bram Mostaru, gdyż zobaczyłem minarety, wysmukłe jak modlitewne głosy, i most nad rzeką niczym księżyc na niebie”**.
Ambasador cesarza Ferdynanda II przy Porcie pisał, że Sulejman i Osmanowie posiadali „potężne, silne, bogate imperium, wielką armię, doświadczenie wojenne, wytrawnych żołnierzy, mogli pochwalić się szeregiem zwycięstw, wytrwałością w trudach, zgodą, porządkiem, dyscypliną, oszczędnością i czujnością”, podczas gdy w Europie panowały „powszechne ubóstwo, prywatne zbytki, osłabienie siły, zgnuśnienie umysłów, brak nawyku do pracy i wojaczki, upór żołnierzy, chciwość dowódców, pogarda dla dyscypliny, rozwiązłość, brak rozwagi, obżarstwo i pijaństwo”. Turcy „przyzwyczajeni byli do tego, by podbijać”, Europejczycy, „by być podbijanymi”***.
(Artysta z pracowni Tycjana, Portret sułtana Sulejmana Wspaniałego, po 1543, Wiedeń, Kunsthistorisches Museum)
A kim była Hürrem? Jak naprawdę miała na imię, nie wiemy, i pewnie nigdy się nie dowiemy. Imię Hürrem (Radosna, Uśmiechnięta, Kwitnąca) nadano jej w haremie. Była Rusinką, poddaną króla polskiego, wziętą w jasyr w Rohatynie lub okolicy, a jej europejski przydomek Roksolana pochodził od łacińskiego Roxolani („ludzie żyjący w państwie polsko-litewskim”).
Weneccy dyplomaci pisali w raportach, że jest „młoda, niezbyt ładna, ale pełna wdzięku, nieduża, a przy tym miła, skromna i bardzo dobrze zna naturę sułtana”. Urzekła Sulejmana do tego stopnia, że podejrzewano ją o praktykowanie czarów. Sułtan, który jako muzułmanin mógł mieć cztery żony i tyle nałożnic, ile zdołał utrzymać, pisał do niej:
„Tronie w moim samotnym schronieniu, moje bogactwo, miłości moja, mój księżyca blasku!
Mój najszczerszy przyjacielu, powierniku, moje istnienie samo, mój padyszachu urody, mój Sułtanie,
Życie moje, istnienie moje, czasie mego żywota, moje wino młode, moje niebo,
Mój dniu wiosenny, moja miłości o radosnej twarzy, mój jasny dniu, moje kochanie, śmiejący się płatku różany.
Rozkoszy moja, mój wina pucharze, moja gospodo, lampo, światło, świeco moja,
Moja pomarańczo, mój granacie i gorzka pomarańczo, moja świecy śród nocy,
Moje ogrody, słodyczy, różo, jedyna, co mnie nie smuci na tym świecie,
Moja święta, mój Józefie, moje wszystko, królu w Egipcie mego serca,
Mój Stambule, mój Karamanie, moja ziemio anatolijska,
Mój Badachszanie, mój Kipczaku, mój Bagdadzie, mój Chorasanie,
Moja żono pięknowłosa, skośnobrewa moja, moja miłości o figlarnych oczach, moja cierpliwa,
Krew moja na twych rękach jeśli umrę, litości moja niemuzułmanko,
Jestem pochlebcą pod twymi drzwiami, zawsze będę śpiewał twe pochwały,
Ja, kochanek o udręczonym sercu, o oczach pełnych łez, ja, Muhibbi [Kochający], jestem szczęśliwy”****.
(Warsztat Tycjana, Portret sułtanki Roksolany, ok. 1545–1555, Sarasota, The John and Mable Ringling Museum of Art]
Osmanowie z jednej strony stanowili „postrach Europy” i wzbudzali „dreszcze przerażenia europejskich monarchów, siedzących w swych bardzo odległych stolicach”*****, z drugiej – fascynowali. Na portretach byli przedstawiani a to w towarzystwie alegorycznych bestii (na przykład smoka o wężowej paszczy, szyi i ogonie, za to z pięknym motylim skrzydłem), a to jako pełni majestatu władcy.
(Jacopo Ligozzi, Portret sułtana Selima II ze smokiem, ok. 1580–1585, Genewa, kolekcja Jeana Bonny)
(Paolo Veronese i uczniowie, Portret Osmana I, ok. 1575, Monachium, Bayerische Staatsgemäldesammlungen)
(Paolo Veronese i uczniowie, Portret Mehmeda II, ok. 1575, Monachium, Bayerische Staatsgemäldesammlungen)
Turecka broń była w Europie przedmiotem pożądania, a tureckie stroje szybko znalazły naśladowców. W Polsce rozpowszechnił je Stefan Batory, choć jedwabne pasy tureckie były popularne od początku XVI wieku, a głowy wysoko, na wzór turecki, podgalała polska lekka kawaleria już w XV wieku i moda ta szybko się przyjęła wśród szlachty.
(Marcin Kober, Portret Stefana Batorego, króla Polski i Wielkiego Księcia Litewskiego, 1583, Kraków, Muzeum Historyczno-Misyjne Księży Misjonarzy)
Żupan (pochodzący od tureckich kaftanów) w charakterystyczny kwiatowy wzór jest uszyty z adamaszku, na to idzie sukienna szkarłatna delia podbita futrem, z rozciętymi rękawami, do tego buty z żółtego tureckiego safianu.
Jedynym elementem męskiego stroju, który nie przyjął się w Europie i pozostał atrybutem Turka, był turban.
(Hełm w kształcie turbanu, ok. 1540, Madryt, Patrimonio Nacional)
Z Turcji do Europy przywożono nie tylko bele wschodnich materii, dywany i broń, także cebulki i nasiona kwiatów, takich jak goździki, irysy, nagietki, malwy, piwonie, zawilce, lilie i hiacynty, a przede wszystkim tulipany (ich nazwa pochodzi prawdopodobnie od tureckiego tülbent, czyli turban).
(Conrad Gessner, Tulipan, 1559, Biblioteka Uniwersytetu Erlangen-Nürnberg)
Pierwsze cebulki tulipanów sprowadzono do Europy w połowie XVI wieku. Kwiaty tak się spodobały, że Europę, a szczególnie Niderlandy, ogarnęła tulipomania i najcenniejsze okazy kosztowały tyle, ile kamienica w Amsterdamie.
Bo stosunki polsko-tureckie to nie tylko opisywane przez Sienkiewicza wojny. W XV wieku Polska nawiązała oficjalne kontakty z Turcją osmańską i w zeszłym roku świętowaliśmy 600-lecie polsko-tureckich stosunków dyplomatycznych. Podobają mi się hasła, pod jakimi ta rocznica była obchodzona w Turcji.
Bez Turcji nie byłoby smakowitego słowa „poturczeniec”, nie mielibyśmy dywanu ani karakułów, chałwy, arbuza, torby, kajdanów i watahy. I jak byśmy rozpoczynali dzień, nie znając kawy ani filiżanki?
* Raphaela Lewis, Życie codzienne w Turcji osmańskiej, przeł. Witold Radwański, Warszawa 1984, s. 189.
** Božidar Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, przeł. Piotr Oczko, Kraków 2004, s. 203.
*** Tamże, s. 35.
**** Przeł. Janusz Krzyżowski, cyt. za: Sebastian Duda, Sulejman Wspaniały. Zakochany sułtan, „Ale Historia” dodatek do „Gazety Wyborczej”, 15 grudnia 2014.
***** Božidar Jezernik, dz. cyt., s. 207–208.
Zdjęcia eksponatów pochodzą z katalogu wystawy.